We strelen honden, knuffelen katten en cavia’s, koesteren paarden en huilen als een huisdier sterft. Maar over het leven en het sterven van de dieren die we naar binnen werken – vaak even intelligente en gevoelige wezens als die andere – denken we liever niet na. Melanie Joy wilde weten hoe dat komt, en schreef er een boek over. ‘Ik wilde begrijpen waarom informatie alléén onvoldoende is’.
Wanneer ik in de alerte ogen van Melanie Joy kijk, professor psychologie en sociologie aan de universiteit van Massachusetts, kan ik niet anders dan meteen opbiechten dat ik vlees eet. Al beschouw ik mezelf graag als een vleeseter met een hart voor de dieren die ik naar binnen speel. Dat is relatief, toegegeven. Maar toch. Ik koop mijn biefstukjes bij een slager die tegelijk boer is. Elke koe is door hemzelf grootgebracht, gevoed en gekoesterd. Hij stelt er prijs op ze regelmatig een stevige borstelbeurt te geven, geeft ze namen, laat ze doorgaans een respectabele leeftijd bereiken en zorgt ervoor dat ze tijdens hun vervoer naar het slachthuis zo min mogelijk stress ondervinden. ‘Ik zie die beesten graag, echt waar,’ zegt hij, en ik geloof hem. In de winkel vertelt zijn vrouw je welke koe je zult eten, en toont ze je desgewenst ook het desbetreffende stukje van haar lijf op een anatomisch prentje. Venise, Bianca, Delveaux, Anja en hun zusters: ik zag ze allemaal de revue passeren. Sommige vleeseters vinden dat een beetje ongepast: je eet toch geen dier waarvan je de naam kent! En veel vegetariërs fronsen wellicht ook de wenkbrauwen. Maar Melanie Joy knikt bemoedigend. ‘You care!’ klinkt het schouderklopje waar ik in stilte op zat te hopen. ‘Dat is al een eerste stap.’
Vlees eten als ideologie
Melanie Joy is te gast in Gent, op uitnodiging van EVA – de organisatie die plantaardig eten promoot en die onder andere de actie ‘Donderdag Veggiedag’ op poten zette. Afgelopen woensdag sprak ze voor een bomvol auditorium over de ideeën achter haar boek ‘Why we love dogs, eat pigs and wear cows’. Het licht waarin ze onze eetgewoonten bekijkt, is verrassend. Geen blinde bekeringsijver, wel een goed gemotiveerde uitnodiging om onze manier van denken over dieren en – ruimer – over voedsel in vraag te stellen.
Ze provoceert, beseft ze. Neem nu de lancering van het woord ‘carnisme’: de onzichtbare ideologie die mensen conditioneert om bepaalde dieren op te eten. Vlees eten – of bepaalde dieren eten – wordt nog steeds te vaak als de norm gezien, terwijl vegetarisme en veganisme de ideologieën heten te zijn, waarmee men afwijkt van de norm. ‘We moeten mensen zo ver krijgen dat ze vlees eten niet langer als een vanzelfsprekendheid beschouwen, maar als een bewuste keuze. Vegetariërs en veganisten worden vaak ter verantwoording geroepen voor hun keuze, terwijl vleeseters het als de norm beschouwen dat ze vlees eten. Bovendien moeten we durven nadenken over waarom we het normaal vinden dat we bepaalde dieren opeten, terwijl we dat bij andere dieren niet in ons hoofd zouden halen. In een wereld waarin dieren eten geen noodzaak is om te overleven, wordt vlees eten een keuze. En een keuze komt altijd voort vanuit een geloof of een ideologie.’
Doden zonder erom te geven
Melanie Joy gr
oeide op in een gezin met een traditioneel voedingspatroon: vlees eten was er de norm. Er was natuurlijk ook de familiehond, die verzorgd en vertroeteld werd als een volwaardig lid van het gezin. Toen Joy op een dag ziek werd na het eten van besmet vlees, zette haar dat aan het denken. ‘Ik vond het zo bizar: met mijn ene hand stopte ik stukjes varkensvlees in mijn mond, terwijl mijn andere hand de hond aaide. Maar varkens zijn net zoals honden intelligente wezens met een bewustzijn en een gevoelsleven. Vroeger blokkeerde ik dat soort gedachten meteen. Als iemand erover begon, zei ik: vertel me die dingen toch niet, je bederft mijn eetlust! Dat ik al die jaren blind was geweest voor het verband tussen dat levende wezen en het stuk vlees op mijn bord, choqueerde me nu. Zoals de meeste mensen hield ik van dieren. Ik besloot vanaf dat moment dat ik geen vlees meer zou eten.’
Melanie Joy ging op onderzoek uit. Ze trok het land rond en sprak met vegetariërs, veganisten en vleeseters, maar ook met landbouwers en slachters. Ze verdiepte zich in de manier waarop dieren vaak gekweekt worden en was geschokt door wat ze zag en hoorde. Verhalen van slachters die getuigen over hoe een hele reeks lammetjes zonder hoofd stilaan veranderen in objecten, in werkmateriaal, zijn misschien nog enigszins invoelbaar. Of de man die vertelt: ‘Het ergste is niet het fysieke gevaar van dit werk, maar de emotionele tol. Na verloop van tijd ontwikkel je de vaardigheid om te doden zonder erom te geven’. Maar de wreedheden waar sommige anderen zonder verpinken over vertellen, zijn bijna ondraaglijk om te lezen. Zoals het verhaal van de slachter, die toegeeft dat hij zijn frustratie en stress soms afreageerde op de dieren. En hoe hij uit pure colère een nietsvermoedend varken doodknuppelde.
Gemarineerde golden retriever
In haar boek heeft Melanie Joy het over ‘the missing link’: empathie. De empathie, de grote liefde vaak, die we in overvloed voelen voor onze huisdieren, maar die onbestaande lijkt als het gaat over de dieren die we opeten. In haar boek beschrijft ze een imaginaire situatie: een elegant partijtje, waar de gastvrouw tevoorschijn komt met een overheerlijke stoofpot vol sappige brokjes vlees. Nadat iedereen een paar happen genomen heeft en bijna kreunend van genoegen te kennen geeft hoe lekker het eten is, deelt ze met de glimlach mee dat de stoofpot gemarineerde golden retriever bevat. De gasten beginnen op slag te kokhalzen, grijpen naar hun servet om de restjes uit hun mond te spugen en kijken vol afgrijzen en walging naar gastvrouw én eten. Waarna zij lacht en ze geruststelt: het was maar een grapje. Het is rund. Oef, zeg. Dát mogen we lekker vinden. ‘Niet de walging is opvallend in dit verhaal,’ vindt ze, ‘maar het gebrek aan walging als we horen dat het over runderen gaat.’ Onze empathie is genadeloos selectief. En waar ze wegvalt, wordt ze zonder enige moeite vervangen door apathie.
Joy, op dat moment nog lerares, ging psychologie studeren en wijdde zelfs haar doctoraat aan onze ongerijmde manier van denken over eten. ‘Ik wilde begrijpen waarom rationele, zorgzame mensen – zoals mijn familie en ikzelf – er al die tijd konden in slagen hun ogen en hun hart te sluiten voor de manier waarop sommige dieren behandeld worden. Hoe ze, goed wetend hoe wreed dieren soms behandeld worden in de vleesindustrie, toch niet bereid waren hun gedrag te veranderen. Ik wilde weten wat er in hun hoofden omging. Wat er al die tijd in mijn hoofd was omgegaan. Want blijkbaar is informatie alléén onvoldoende. Het is een geloof. Een cultureel bepaald geloof, dat ons vertelt welke dieren eetbaar zijn en welke niet. Ons geloof bepaalt of we met smaak eten of walgen van vlees. Het merkwaardige is dat we geneigd zijn onze eigen keuzes als rationeel te beschouwen en de keuzes die in andere culturen gemaakt worden als irrationeel en weerzinwekkend.’
Gewelddadige ideologie
En dan is er het carnisme: de dominante ideologie, die zo sterk geïnstitutionaliseerd is dat ze als bijna vanzelfsprekend onze manier van voelen en denken over dieren vormt. Een gewelddadige ideologie, vindt Joy, die ertoe leidt dat humane mensen bereid zijn deel te nemen aan inhumane praktijken.
‘We verwijzen graag naar de geschiedenis om het eten van vlees te verantwoorden: kijk, de mens is van nature een vleeseter, want toen deed hij dat ook al. Maar als we eerlijk zijn, moeten we het ook hebben over onze vruchtenetende voorouders, en niet alleen over hun vleesetende afstammelingen. We denken ook te graag dat dieren eten een kwestie van persoonlijke ethiek is, maar het gaat veel verder dan dat. Als we de moed hebben het als een ideologie te benoemen, als een doordachte keuze, dan kan er ook over gediscussieerd worden. Elk –isme mag in vraag gesteld worden: seksisme, racisme, maar ook carnisme.’
Bij de vraag of we dan met z’n allen hypocrieten zijn als het over dieren gaat, neemt ze even gas terug. ‘Neen, zover zou ik niet gaan. Ik denk dat de meeste mensen het oprecht bedoelen. Bovendien zijn we in zekere zin allemaal hypocriet, want vrijwel niemand leeft zijn leven volledig in lijn met de waarden die hij koestert. Zelfs met de term ‘carnisme’ let ik nu een beetje op. Ik merk dat ik mensen ongewild beledig, dus heb ik besloten het woord alleen nog te gebruiken wanneer het vlees eten een bewuste, doordachte keuze is. Mijn doel is: mensen laten nadenken, uit het vanzelfsprekende systeem laten stappen. Keuzes maken, die reflecteren wat ze echt en oprecht voelen en denken. Ik geloof niet dat het zin heeft dingen van buitenaf op te leggen, met geboden en verboden. Maar we moeten wel de moed hebben de rode draad in gewelddadige ideologieën te zien. Zolang we daartoe niet bereid zijn, zullen we nieuwe vormen van wreedheid blijven creëren.’
En er gloort hoop, stelt Joy vast. ‘Het collectieve bewustzijn is aan het veranderen, en dat is goed. Ook vleeseters denken steeds vaker na over wat ze eten. Over het leven dat het dier dat ze eten geleid heeft, en of dat leven wel die naam waard was. Zoals in jouw verhaal, over de koeien met een naam. Maar ik zei het al: dat is een eerste stap. Vraag je nu eens af of je met evenveel smaak een hond, die een gelukkig leven gehad heeft, zou opeten.’
(verschenen in De Standaard op 15 december 2012)
