Het geheugenpaleis

‘Er was een tijd waarin je niets anders met gedachten kon doen dan ze onthouden,’ zegt Joshua Foer in ‘Het geheugenpaleis’. Vandaag bevat Google het collectieve geheugen van de mensheid. Het heeft ons dommer gemaakt, beweren sommigen. Foer dient hen van antwoord. ‘We moeten dringend herdefiniëren wat het betekent mens te zijn.’

Het lijkt wel alsof cultuurpessimisten zich de ziel uit het lijf rennen in de slipstream van nieuwe technologische ontwikkelingen. Neem nu Nicholas Carr, die in ‘The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains’ waarschuwde voor de kwalijke effecten van het internet op ons brein: doordat we voortdurend verleid worden tot zappen en doorklikken, en daardoor bijna uitsluitend korte teksten lezen, wennen onze hersenen aan oppervlakkigheid. Samen met ons concentratievermogen, verliezen we op die manier ook onze geheugenfuncties, en zijn we gedoemd als oppervlakkige wezens door het leven te gaan, stelt hij.
Er zweemt iets apocalyptisch om zijn verhaal, iets verontrustends. Het raakt ons immers allemaal. Voorspelbaar dus dat de lof – Carr werd met dit boek genomineerd voor de Pulitzer Prize voor non-fictie – even overrompelend was als de kritiek bijtend.

Maar loopt het wel zo’n vaart als Carr beweert? De resultaten van een recente studie door psychologe Betsy Sparrow aan de Columbia University, lijken eerder geruststellend. Haar onderzoek bestond uit vier geheugenexperimenten. In een ervan moesten de deelnemers een heleboel triviale weetjes intikken op een computer. De helft van hen kreeg te horen dat de informatie zou opgeslagen worden, de andere helft dat alles weer gewist zou worden. Opvallend was dat diegenen die geloofden dat de informatie zou gewist worden, de zinnetjes beter onthielden. Zodra we weten dat we informatie later nog kunnen opdiepen, vertrouwen we blijkbaar liever op ons ‘transactief geheugen’, een begrip dat geïntroduceerd werd door Daniel Wegner, professor psychologie aan Harvard en medewerker aan het onderzoek van Sparrow. Niet alleen computers maken deel uit van ons transactief geheugen. Ook foto’s, boeken en andere mensen vormen een externe aanvulling op ons geheugen.

Geheugenkampioen

‘Verbazend dat iedereen zo verbaasd was over de resultaten van dat onderzoek,’ zegt Joshua Foer (28), schrijver van Het geheugenpaleis. De vergeten kunst van het onthouden. ‘We veronderstellen dat er verborgen kosten zijn aan onze relatie met de moderne technologie, en dit is een van de eerste studies die suggereren dat het met die kosten nogal meevalt. We veranderen wel, maar op een minder voor de hand liggende manier dan je zou denken. De wijze waarop we ons geheugen gebruiken verandert, maar dat op zich is niet echt opzienbarend. Is het niet logisch dat we, wanneer we weten dat er een externe manier bestaat om informatie op te slaan, minder bereid zijn te investeren in ons geheugen? Die bezorgdheid over dat externe geheugen is trouwens een oud verhaal. Socrates maakte zich daar 2500 jaar geleden al zorgen over. Zodra mensen dingen beginnen op te schrijven, zullen ze de informatie niet langer in zichzelf opslaan, zei hij. Hij had natuurlijk gelijk.’

Foer – de fysieke gelijkenis met zijn oudere broer, de schrijver Jonathan Safran Foer, is frappant – weet waarover hij spreekt. Zes jaar geleden bracht zijn fascinatie voor het verband tussen geheugen en intelligentie hem naar de Amerikaanse geheugenkampioenschappen. Als verslaggever, welteverstaan. Een kort artikel zou het worden: een portret van een nerderige subcultuur, een soort ‘Super Bowl voor savants’. Het pakte enigszins anders uit. De ongeneeslijk nieuwsgierige Foer raakte helemaal in de ban van geheugentraining en vroeg zich af of hij, met zijn middelmatige geheugen en zijn verstrooide hoofd, ook in staat zou zijn om de juiste mnemonische technieken onder de knie te krijgen en zo zijn geheugen spectaculair te verbeteren. Hij nam zich voor de volgende keer weer van de partij te zijn. Als deelnemer ditmaal. Maandenlang legde hij zich dagelijks toe op het memoriseren van betekenisloze cijferreeksen en achteloos uitgelegde kaartspellen. Maandenlang zocht hij naar de zin achter de onzin, verdiepte zich in de geschiedenis, filosofie en wetenschap van het geheugen, ontmoette tal van deskundigen en mensen met een – ten goede of ten kwade – afwijkend geheugen. Het uit de hand gelopen verslagje resulteerde in een briljant en knap geschreven stuk onderzoeksjournalistiek. ‘Als het waar is dat ervaring de som van je herinneringen is en wijsheid de som van je ervaring, zou het hebben van een beter geheugen inhouden dat ik niet alleen meer over de wereld wist, maar ook meer over mezelf,’ schrijft Foer. Wat hij zelf nooit verwacht, maar stiekem wel gehoopt had, gebeurde: in 2006 werd hij Amerikaans geheugenkampioen.

 Sterfelijkheid afwenden

Vandaag wordt nogal laatdunkend gedaan over geheugentraining. Iets uit het hoofd leren, wordt meesmuilend ‘papegaaienwerk’ genoemd. Maar eeuwenlang gold geheugenkunst als karaktervormend, als het middel bij uitstek om waarden en denkbeelden in de geest te etsen. Ooit lag het geheugen aan de basis van alle cultuur. Het feit dat we in staat waren om dingen te onthouden, maakte ons mens. De kentering kwam er lang voor het digitale tijdperk: dertigduizend jaar geleden, toen de mens puur op geheugen rotsschilderingen begon te maken. Na de afbeeldingen kwam het schrift. De boekdrukkunst werd uitgevonden, later fotografie en film. Het zijn allemaal externe hulpstukken van ons geheugen. En met de intrede van het digitale tijdperk is de hoeveelheid externe geheugencapaciteit duizelingwekkend toegenomen.

Foer stelt vast dat de digitale revolutie geleid heeft tot een ingrijpende verschuiving in betekenis van het begrip ‘intelligentie’. Ons interne geheugen is gedevalueerd. Daar waar eruditie vroeger bestond uit het bezitten van kennis, is het verschoven naar weten waar die kennis opgeslagen zit en hoe je ze  tevoorschijn kunt halen. Onze huidige cultuur is opgetrokken uit extern bewaarde herinneringen. ‘Als we sterven, sterven onze herinneringen met ons,’ filosofeert Foer in zijn boek. ‘In zekere zin is het uitgebreide systeem van externe herinneringen dat we hebben gecreëerd een manier om onze sterfelijkheid af te wenden.’

Ars Memorativa

Een groot deel van de technieken waarvan geheugenatleten zich bedienen zijn niet nieuw. Volgens de overlevering ontstonden ze 2500 jaar geleden, toen de Griekse dichter Simonides van Keos te gast was op een bruiloft. Toen hij even naar buiten ging, stortte de feestzaal in. Omdat de lichamen van de slachtoffers zwaar verminkt waren, slaagden familieleden er niet in ze te identificeren. Simonides sloot zijn ogen om zich het tafereel van vlak voor de instorting te herinneren. Eén voor één leidde hij de wanhopige familieleden over het puin naar de plek waar hun dierbaren gezeten hadden. Op basis van die ervaring legde hij zich toe op het bouwen van ‘geheugenpaleizen’: een techniek, waarbij woorden, cijfers of feiten geordend worden in een bekende ruimte, waardoor ze samenhang en betekenis krijgen. Het was de geboorte van de Ars Memorativa, de geheugenkunst, die verder verfijnd werd door de Romeinen en die onder anderen door de christenen in de Middeleeuwen toegepast werd bij het memoriseren van preken en gebeden.  ‘Dat ze in de Oudheid, in de Middeleeuwen en in de Verlichting al zoveel begrepen over cognitieve wetenschap, zonder de terminologie te kennen, fascineerde me,’ vertelt Foer. ‘Zonder zich te kunnen beroepen op wetenschappelijk onderzoek, paste men de juiste technieken toe. Ook het onderscheid tussen een natuurlijk en een kunstmatig geheugen, is niet nieuw. 2000 jaar geleden wisten de Romeinen al dat we met ons natuurlijk geheugen geboren worden, en dat we een kunstmatig geheugen kunnen ontwikkelen door ons natuurlijke geheugen meer gestructureerd en dus efficiënter te gebruiken.’

Grappig, obsceen, absurd

Tijdens zijn trainingsjaar leerde Foer dat onze hersenen niet ontwikkeld zijn om de dingen te onthouden die we geacht worden te onthouden vandaag: gezichten van mensen, namen, nummers. Ons brein, en dus ook de manier waarop ons geheugen werkt, zou vooral geschikt zijn voor de jagers-verzamelaars uit het pleistoceen, een tijdperk dat 10.000 jaar geleden eindigde. Toen moesten mensen de weg zien te vinden naar voedsel- en hulpbronnen, ze moesten in staat zijn eetbare van giftige planten te onderscheiden. Om ‘saaie’ informatie op te slaan, kunnen we ze dus best omzetten naar de soort herinneringen waarop onze hersenen gebouwd zijn. Kleur en beweging brengen in dode materie, ze in gedachten uitzetten langs wegen en in huizen die ons vertrouwd zijn.

Dat we doorgaans goed zijn in het onthouden van ruimtes is eenvoudig te controleren: tien minuten lang door een onbekend huis lopen en een kijkje nemen in alle kamers, volstaat wellicht om te weten welke ruimte zich waar bevindt. We zullen min of meer in staat zijn na te vertellen hoe elke kamer ingericht is, en per ruimte enkele voorwerpen kunnen noemen. Voor Alzheimerpatiënten blijkt die ruimte zelfs een laatste houvast, de ultieme strohalm voor ze het totale vergeten inglijden, weet Foer: ‘Soms doen ze het relatief goed, zolang ze in hun eigen huis wonen. Zodra ze in een verpleegtehuis terechtkomen, zie je ze ineens razendsnel achteruitgaan. Hun huis, hun vertrouwde omgeving, maakte deel uit van hun geheugen. Dat huis hield hen mentaal overeind. Het herinnerde zich dingen die zijzelf niet meer wisten.’

Foer ging aan de slag, en leerde boodschappenlijstjes om te zetten in heuse tablaux vivants. Daarbij moest hij zo associatief mogelijk te werk gaan, werd hem verteld. Rijmen en alliteraties helpen. Zingen ook. En hoe grappiger, obscener en absurder de associaties zijn, hoe beter ze blijven hangen. Een naakte Claudia Schiffer hielp hem aan hüttenkâse te denken, en een stel ijdele, ruziënde wijnflessen op een witte bank zorgden ervoor dat hij het gortdroge ‘zes flessen witte wijn’ niet vergat.

Spinnenweb

Pleitbezorgers van een zo groot mogelijk extern geheugen, voeren als argument aan dat geheugentraining overbodig is. Sterker nog: dat we door ons geheugen te ontzien ruimte vrijmaken op onze interne harde schijf voor dingen die er écht toe doen. Foer denkt daar anders over. Hij beschouwt het geheugen als een spinnenweb: hoe groter het wordt, hoe meer het vangt. ‘Ons geheugen werkt van nature associatief. Onze zenuwcellen maken voortdurend nieuwe verbindingen. Een goed geheugen houdt wel degelijk verband met intelligentie: uitvissen hoe de dingen in elkaar steken, ideeën met elkaar verbinden en op basis daarvan weer nieuwe denkbeelden ontwikkelen, begrijpen hoe we informatie kunnen inpassen in alles wat we al weten. Geheugen en intelligentie zijn complementair: herinneringen zijn geen ballast, ze zijn de grondstof die we nodig hebben voor alle andere processen. Nu de rol van dat geheugen razendsnel erodeert, lijkt het me belangrijker dan ooit ons vermogen om te onthouden te cultiveren.’

Zelfbegoocheling

Maar wat met de valkuilen van het geheugen? Onze eigen harde schijf is minder onfeilbaar dan een digitaal geheugen. En dat is moeilijk te geloven, want er is telkens weer die bedrieglijke zelfzekerheid wanneer we terugdenken aan gebeurtenissen uit het verleden, de even oprechte als valse overtuiging dat het allemaal echt en waar en juist is, wat we in ons hoofd opgeslagen hebben. Fictieve herinneringen zijn een extreem voorbeeld. Maar aan mildere vormen van zelfbegoocheling, ontsnapt niemand. Een verhaal dat ons ooit in geuren en kleuren verteld werd, kan zo echt beginnen te lijken dat we gaan geloven dat we het zelf ook meegemaakt hebben. En wat te denken van het onbewust vervormen en hertekenen van de werkelijkheid? Herinneringen die we het vaakst ophalen, zijn het sterkst onderhevig aan die vertekening: elke keer wanneer we eraan denken, verankeren ze zich steviger in ons geheugen. Maar elke keer voegen we ook informatie toe, en laten we andere informatie weg. Als alles wat een mens bewust of onbewust kan en doet een doel dient, wat is dan de zin van die systematische en onvermijdelijke begoocheling? Het is een natuurlijk en gezond proces, denkt Foer. ‘We vertellen de wereld verhalen over onszelf. Over wie we zijn en wat we doen. Daarvoor baseren we ons op onze grote voorraad herinneringen. Maar een acceptabel verhaal, een verhaal waar anderen en vooral wijzelf kunnen mee leven, vraagt soms om een selectieve lezing van de feiten. Ons geheugen stelt ons de hulpmiddelen voor die foute constructie ter beschikking.’

In Foers boek staat het bizarre verhaal van een man, die zijn feilbare geheugen op een wel erg ongebruikelijke manier te snel af probeert te zijn. Gordon Bell beschikt al meer dan tien jaar over een digitaal surrogaatgeheugen. Dag in dag uit loopt hij met een piepkleine camera op zijn borst, die alles ongecensureerd filmt. Elk gesprek dat hij voert, wordt opgenomen. Zijn obsessieve systeem van registratie en archivering noemt hij ‘lifelogging’. Een speciale zoekmachine stelt hem in staat precies te weten wanneer hij op welke plaats was, wie hem vergezelde en wat hij deed. Het ontlokt Foer de vraag of verdrinken in een zee van betekenisloze trivia, wel zo wenselijk is. En of het ooit mogelijk zal zijn ons brein draadloos met zo’n ‘lifelog’ te verbinden. Het antwoord daarop is zo goed als zeker ‘ja’.

Ethische vragen

Wars van enig cultuurpessimisme, rijst de vraag waarom iets dat op relatief korte termijn het menselijk functioneren ingrijpend kan gaan beïnvloeden en veranderen,  tot nu toe zo zelden aan bod kwam in ethische discussies. Waarom gebeurt wat wél kan voor euthanasie, vruchtbaarheidsbehandelingen en gentechnologie in zoveel mindere mate voor de digitale uitbreiding van ons geheugen en ons denken? Voor de essentie van wat ons mens maakt, in zekere zin. Foer beaamt: ‘Daar heb ik me tijdens mijn research ook over verwonderd. De publicaties waarin ethische vragen gesteld worden over bijvoorbeeld het gebruik van stamcellen, vind je overal. Terwijl het, hoewel belangrijk, ons minder in onze kern raakt dan de werking van ons brein. Ik bedoel: natuurlijk moeten we discussiëren over hoe zinvol en wenselijk het is een mens 150 jaar oud te laten worden met toepassing van gentechnologie. Maar we hebben het dan wel over iemand die fundamenteel nog steeds een mens is, zoals we die altijd gekend hebben. Anders wordt het wanneer we ons brein digitaal uitbreiden. In The New York Review of Books, las ik een citaat van Sergey Brin en Larry Page, de oprichters van Google. Ze vertelden over de droom die ze hebben: dat je maar aan een vraag hoeft te denken, en dat Google het antwoord spontaan in je hoofd laat opduiken. Ik geloof dat ze dat vroeg of laat daadwerkelijk zullen kunnen. Onlangs schreef ik een artikel over een man die aan het locked-in syndroom lijdt. Hij beschikt nu over een hersen-computerinterface, opdat hij opnieuw zijn mond zou kunnen gebruiken. Een elektrode stuurt zijn gedachten naar een computer, die het signaal interpreteert, begrijpt en vertaalt in actie. In spraak dus. Op dit moment werkt het systeem nog niet optimaal, maar dat zit er wel aan te komen. Apple nam niet lang geleden een expert op het vlak van draagbare computertechnologie in dienst (Foer verwijst naar Richard DeVaul, die in juni alweer naar Google overstapte – nvdr), die onder meer de mogelijkheid onderzoekt om een soort iPhone in de hersenen in te planten. Daar zullen we geen vijftig jaar meer moeten op wachten. Ik zeg niet dat we de vooruitgang moeten stilleggen, maar we moeten ons wel intensiever gaan bezighouden met de vraag wat het voor ons zal betekenen. We moeten herdenken wat het betekent mens te zijn.’

Mindful leven

Rest nog de vraag of Foer de indruk heeft dat hij een slimmer of beter mens geworden is door al die geheugentraining. Hij lacht: ‘Een beter mens ben ik waarschijnlijk niet geworden. Maar ik ben blij dat ik gedwongen ben geweest te focussen. Geheugenkunst is de kunst van het aandacht schenken, zei Samuel Johnson (Britse dichter en essayist uit de 18^de eeuw – nvdr). Ik probeer mindful te leven, al lukt me dat niet altijd. En ik geloof ook dat het zoeken naar manieren om moeilijk te onthouden dingen kleurrijk en opwindend te maken, me een creatiever mens gemaakt heeft.’

(verschenen in De Standaard Weekblad op 3 september 2011)